هەواڵ

گەرووى هورمز دابخرێت هەناردەی نەوتی هەرێم دەستپێدەکاتەوە

لەگەڵ گەرمبوونی هێرشەکانی ئیسرائیل و ئێران بۆسەر یەکتری، مەترسیی داخستنی گەرووی هورمز هەیە، گەرووی هورمز، ئەو ڕێڕەوە ئاوییە تەسکەی کە کەنداوی فارس بە دەریای عومان و زەریای هیندەوە دەبەستێتەوە، تەنها خاڵێکی جوگرافی نییە، بەڵکو شادەماری وزەی جیهانە. 

رۆژانە نزیکەی 21 ملیۆن بەرمیل نەوت بەم گەرووەدا تێدەپەڕێتو ئەمەش دەکاتە نزیکەی 20 بۆ 21%ـی کۆی بەکاربردنی نەوتی جیهان و نزیکەی یەک لەسەر سێی کۆی بازرگانیی نەوتی دەریایی، زیاتر لە یەک لەسەر سێی گازی سروشتیی شلی جیهان (LNG) لە ڕێگەی هورمزەوە هەناردە دەکرێت، کە قەتەر گەورەترین هەناردەکاریەتی.

گەورەترین کڕیارانی نەوتی کەنداو، وڵاتانی ئاسیان. چین، هیندستان، ژاپۆن، و کۆریای باشوور بە ڕێژەیەکی زۆر پشت بەم نەوتە دەبەستن کە لە هورمزەوە دێت، داخستنی ئەم گەرووە، واتە وشککردنی ئەم سەرچاوە زەبەلاحەی وزە بۆ بازاڕەکانی جیهان.

پێشبینی دەکرێت، لە یەکەم هەفتەی داخستنیدا، نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت بە ئاسانی لە 150 دۆلار تێپەڕێتو ئەگەر قەیرانەکە درێژە بکێشێت، نرخەکان دەتوانن بگەنە ئاستی 200 بۆ 250 دۆلار یان زیاتریشو ئەمە بەرزترین ئاستی مێژوویی دەبێت.

لەناکاو بازاڕی جیهان ڕۆژانە 21 ملیۆن بەرمیل نەوتی کەم دەکا،. هیچ وڵاتێک، تەنانەت ئەمریکا و سعودیەش، ناتوانن لە ماوەیەکی کورتدا ئەم بۆشاییە پڕ بکەنەوە.

نرخی بەرزی نەوت ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی سووتەمەنی، کارەبا، و تێچووی گواستنەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر نرخی هەموو کاڵا و خزمەتگوزارییەک دادەنێت و شەپۆلێکی توندی هەڵاوسان دروست دەکات.

بۆ عێراق، داخستنی گەرووی هورمز کەمتر نییە لە کارەساتێکی ئابووریی نیشتمانی، چونکە :عێراق رۆژانە نزیکەی 3.3 ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەکاتو زیاتر لە 95%ی ئەم نەوتە لە ڕێگەی بەندەرەکانی باشوور (بەسرە و خۆر ئەلعەمیە) و پاشان گەرووی هورمزەوە دەچێتە بازاڕەکانی جیهان.

داخستنی گەرووەکە بە واتای وەستانی نزیکەی تەواوی هەناردەی نەوتی عێراق دێتو لەبەر ئەوەی 90%ـى ی بودجەی عێراق پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمە دەبێتە هۆی: ناتواناییی حکومەت لە دابینکردنی مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینان، وەستانی تەواوی پڕۆژە خزمەتگوزاری و وەبەرهێنانەکان،  زیادبوونی مەترسیی نائارامیی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە شارەکانی باشوور و ناوەڕاست.

لێرەدا هاوکێشەکە ئاڵۆزتر دەبێت، هەرێمی کوردستان وەک بەشێک لە عێراق زیانی بەردەکەوێت، بەڵام لە هەمان کاتدا کارتی فشارێکی گرنگی بەدەستەوە دەبێت.

لە حاڵەتی وەستانی داهاتی نەوتی عێراق، حکومەتی فیدراڵی ناتوانێت پشکی هەرێم لە بودجە و مووچە بنێرێت، بەڵام لەلایەکی ترەوە، داخستنی گەرووی هورمز، بۆریی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بەندەری جەیهانی تورکیا دەکاتە تاکە دەرچەی سەرەکی و ستراتیژی بۆ هەناردەکردنی نەوتی عێراق و کوردستان

دوای داخستنی گگەرووەکە، حکومەتی فیدراڵی، هیچ بژاردەیەکی تری لەبەردەمدا نامێنێت جگە لەوەی بە پەلە ڕێککەوتنێکی نوێ لەگەڵ هەولێر بکات بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت لە ڕێگەی تورکیاوە، ئەو کێشە سیاسی و یاساییانەی کە پێشتر ڕێگربوون (وەک بڕیاری دادگای پاریس)، لەبەردەم مەترسیی لەناوچوونی دەوڵەتدا بێ بایەخ دەبن.

حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکەوێتە پێگەیەکی دانوستانکاری زۆر بەهێزەوەو دەتوانێت مەرجی خۆی بسەپێنێت بۆ مسۆگەرکردنی مافە دەستوورییەکانی، پشکی بودجە، و چارەسەرکردنی کێشەی تێچووی بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت.

بۆری جەیهان، بۆرییەکە توانای هەناردەکردنی نزیکەی 450 هەزار بەرمیل لە نەوتی هەرێم و نزیکەی 400 هەزار بەرمیل لە نەوتی کەرکوکی هەیە لە ڕۆژێکدا، هەرچەندە ئەم بڕە (نزیکەی 850 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا) جێگەی 3.3 ملیۆن بەرمیلی باشوور ناگرێتەوە، بەڵام تاکە سەرچاوەی داهاتی دۆلاری دەبێت بۆ عێراق لەو کاتەدا و دەتوانێت لە داڕمانی تەواو ڕزگاری بکات.

داخستنی گەرووی هورمز بەهۆی شەڕی ئێران و ئیسرائیلەوە، سیناریۆیەکی کارەساتبارە، کە دەبێتە هۆی شۆکێکی گەورە بۆ بازاڕی وزەی جیهان، بەرزبوونەوەی بێوێنەی نرخەکان، و ئەگەری داکشانێکی ئابووریی جیهانی. عێراق، بەهۆی پشتبەستنی تەواوی بە بەندەرەکانی باشوور، ڕووبەڕووی مەترسیی داڕمانی ئابووری و نائارامیی کۆمەڵایەتی دەبێتەوە.

بەڵام لەناو دڵی ئەم قەیرانە گەورەیەدا، هەلێکی ستراتیژیی مێژوویی بۆ هەرێمی کوردستان دێتە ئاراوە، داخستنی هورمز، بۆریی نەوتی کوردستان-جەیهان دەکاتە گرنگترین و تاکە ڕێگای هەناردەی نەوتی عێراق. ئەمەش کارتی فشارێکی زۆر بەهێز دەداتە دەست هەولێر بۆ ئەوەی لە پێگەیەکی باڵاوە دانوستان لەگەڵ بەغدا بکات و مافە دەستووری و داراییەکانی مسۆگەر بکات.

زانست

بە پشتیوانیکردنی هێرشەکانی ئیسرائیل حزبەکان داوای "راپەڕین" لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەکەن

حزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشتیوانی هێرشەکانی ئیسرائیل دەکەن و دەیانەوێت بە " یەکگرتوو"ـیان لە رۆژهەڵاتی کوردستان "راپەرین" بکەن. 

 حزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان کە لە هەرێمی کوردستان نیشتەجێنن، تەنها وەک تەماشاکار لە روداوەکانی ئێرانن دەڕوانن، بەڵام خواستیانە کاریگەری لەسەر شەقامی رۆژهەڵاتی کوردستان دروست بکەن.

حزبەکان، تەنها لە رێگەی راگەیاندراوەوە هەڵوێستی خۆیان لەسەر روداوەکان دەربریووە، کومیتەی ناوەندیی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان داوای لە حزبەکان رۆژهەڵاتی کوردستان کردووە،" دوور لە هەر جۆرە کێشە و جیاوازییەک، بە ئەرکی خۆیان هەستنەوەو پلان و بەرنامەی هاوبەش و گونجاویان هەبێ تا بە کۆدەنگی و یەکگرتووانە بزاڤی خەڵکی کوردستان رێبەری بکەن". 

کۆمەڵەکە داوای پێکهێنانی "کومیتەی بەرێوەبەریی هاوبەشی" لە نێوان حزبەکان رۆژهەڵاتی کوردستان کردووە، ئەوەیش بە ئامانجی وەڵامدانەوەی داواکارییەکانی خەڵک و تێپەڕاندنی قۆناغەکە. 

پارتی ئازادی کوردستان(پاک) کە راستەوخۆ پشتیوانی بۆ هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران دەربڕیووە، داواشی لە خەڵکی رۆژهەڵاتی کوردستان کردووە، "راپەڕین" بکەن. 

حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران (حدکا) بەرپرسیارێتیی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر بنکە سەربازی و ئەتۆمییەکانی ئێران، خستەوەتە ئەستۆی ئێران و رایگەیاندووە، "بەرپرسیاری هەموو قەیرانەکانی ئێستا و ئەو دۆخەیە بەسەر وڵاتدا سەپاوە".

حیزبی دیموکرات وەک پشتیوانییەک بۆ هێرشەکان باسی لەوەکردوە، ئەمە شەڕی گەلانی ئێران نییە، بەڵکو "شەڕی دەسەڵاتبەدەستانی کۆماری ئیسلامییە".

پارتی ژیانی ئازادی کوردستان(پژاک) کە خۆی بە بەشێک لە باوەڕی عەبدوڵڵا ئۆجالان رێبەری پەکەکە دەزانێت و تاکە حزبی رۆژهەڵاتی کوردستانە کە کەمپ نیشین نەبووە، ناڕاستەوخۆ پشتیوانی هێرشەکانی ئیسرائیلی کردووە. 

پارتی ژیانی ئازادی کوردستان بە ڕەخنەگرتن لە دۆخی ناوخۆیی ئێران ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە،" هێرشەکان بەردەوام دەبن تا ئەو کاتەی بەتەواوی مەترسی و کاریگەرییە ئەگەرییەکانی ڕژێمەکە کۆتایی پێدێت.

باسی لەوەشکردووە، "دەربڕینی خۆشحاڵی گەلی ئێران بۆ لاوازبوونی ئەو جۆرە دەسەڵاتە بەو مانایە نییە کە کۆمەڵگەی ئێرانی هەموو هیواکانیان لەسەر ئەنجامی شەڕێکی لەو شێوەیە هەڵچنیوە". 

پارتی ژیانی ئازادی کوردستان لەگەڵ ئەوەی ئامادەیی خۆی بۆ " بەرگریکردن لە گەل و گەلانی دیکەی ئێران لە بەرامبەر هەر جۆرە سەرکوتکردن و هەڕەشەی کۆمەڵکوژی" نیشانداوە، داوای دروستکردنی رێکخستنی لەناو هاوڵاتییاندا کردووە. 

بەرەبەیانی 13ـی حوزەیران، ئیسرائیل هێرشی کردە سەر ئێران و چەندین شوێنی کردە ئامانج، هەروەها چەند بەرپرسێکی سەربازی ئێرانی کوشت، لەو کاتەوە پێکدادانی راستەوخۆی نێوان ئێران و ئیسرائیل بەردەوامە.

ئێران لە وەڵامی هێرشەکانی ئیسرائیل، ئۆپەراسیۆنی "بەڵێنی راست 3"ی راگەیاند، بە چەند قۆناخ و بە دەیان مووشەک و درۆن هێرشی کردەوە سەر ئیسرائیل، تا ئێستاش پێکدادانەکان بەردەوامن.