ژیان

زیرەکی سۆزداریی چییە؟ کێن ئەو کەسانەی ئەم تایبەتمەندییەیان کەمە؟

بەپێی بابەتێکی ماڵپەڕی "سی ئێن بی سی" ، زۆر کەس ناتوانن ئاستی زیرەکی سۆزدارییان دیاری بکەن، بۆیە کۆرتنی وارن پزیشکی دەروونی راهێنراوی زانکۆی هارڤارد حەوت دەستەواژەی خستۆتە روو، ئەگەر کەسێک بەکاریان بهێنێت، ئەوا زیرەکی سۆزداری کەم دەبێتەوە، هەربۆیە پێویستی بەوەیە کار لەسەر ئەم لێهاتووییە بکات.
یەکەم دەستەواژە کە ئاماژەیە بۆ کەمی زیرەکی سۆزداری، بەپێی ئەوەی تۆڕەکە بڵاویکردووەتەوە، ئەوەیە: "من ناگۆڕێم، هەر ئەوەم کە هەم"، وارن روونی کردەوە کە زیرەکی سۆزداری پەیوەستە بە توانای گۆڕان و گەشەکردن بە تێپەڕبوونی کات.
بەڵکو باشترە بڵێین "پێویستە زیاتر بیر لەوە بکەمەوە کە تۆ دەیڵێیت، دەمەوێت کراوە بم بۆ وەرگرتنی فیدباک و رەخنە تەنانەت کاتێک بیستنی قورسە."
دەستەواژەی دووەم کە پسپۆڕەکە ئاماژەی پێکردووە ئەوەیە: "گرنگ نییە هەستت چۆنە" وارن ئاماژە بەوە دەکات کە بێبایەخکردنی ئاشکرای هەستی کەسانی دیکە و نەبوونی هاوسۆزی بۆ ئەوان نیشانەی کەمی زیرەکی سۆزدارییە.
دەتوانرێت ئەم دەستەواژەیەی خوارەوە بەکاربهێنرێت: "ببورە کە بیستوومە هەست بە ناڕەحەتی دەکەیت ئێستا چۆن یارمەتیت بدەم؟"
وارن روونیشیکردەوە، دەستەواژەی سێیەم کە هەڵگری ئاماژەیە بۆ کەمبوونەوەی زیرەکی سۆزداری ئەوەیە "ئەمە خەتای تۆیە من وا هەست دەکەم"، روونیشیکردەوە بەرپرسیارێتی کەسێکی تر نییە کە هەستەکانمان کە هەستەکانمان بۆ چاک بکات، بەڵکو پێویستە خۆمان بۆ خۆمان سنوورەکان دابنێن، یانیش دەتوانیت بڵێیت: "ئێستا هەست بە هەست و سۆزی جیاواز دەکەم، تێڕوانینی من بۆ دۆخەکە ئەوەیە کە".
"تۆ تاکە کەسیت کە هەڵەیت" چوارەم لێدوانە کە وارن روونیکردەوە کە کاتێک فیدباک دەدرێت، شتێکی باش نییە کە بیهێنیتە ئاراوە، چونکە کەسانی زیرەکی سۆزداری هەوڵدەدەن بەدوای هۆکاردا بگەڕێن و لە ئەزموونی ژیانی کەسی بەرامبەر تێبگەن نەک تەنها بە هەڵە لە کارەکانیان دووریان بخەنەوە.
وڵامی ئەم دەستەواژەیە ئەوەیە، دەتوانیت یارمەتیم بدەیت بۆ ئەوەی تێبگەم بۆچی بەم جۆرە هەست دەکەیت؟"
وارن دەڵێت دەستەواژەی پێنجەم کە ئاماژەیە بۆ کەمی زیرەکی سۆزداری بریتییە لە "واز لەو کارە"بیرۆکەیە" بێنە!"، روونی دەکاتەوە کە توانای بیستنی ئەزموونی کەسێکی تر بەبێ ئەوەی زیادەڕەوی بکەیت یان بە تایبەتی وەریبگریت، نیشانەیەکی سەرەکییە بۆ زیرەکی سۆزداری، چونکە ئەمە مانای ئەوەیە هەستێکی بەرزت هەیە لەلایەنی ئاگایی و خۆبەگەورە نەزانیندا.
دەستەواژەی شەشەم بریتییە لە "ناتوانم لێت خۆش بم" وارن وتی کەسانی زیرەکی سۆزداری دەتوانن خۆیان بخەنە شوێنی کەسێکی تر، ئەمەش وایان لێدەکات زیاتر کراوە بن بۆ لێخۆشبوون لە بەرامبەر هەر هەڵەیەک، بە بەراورد بە کەسێک کە کەمتر دڵنیایە.
ئەو پسپۆڕە رایگەیاندووە کە دەستەواژەی حەوتەمی ناو لیستەکە بریتییە لە "بیرکردنەوەکانت ناعەقڵانین" بۆیە وارن ئامۆژگاری کرد کە لەبری ئەوە دەتوانیت بڵێیت "لە ئێستادا بیرکردنەوەیەکی بەهێزت هەیە و رەوایە دەتوانیت زیاترم بۆم روونبکەیتەوە؟" هەستت چۆنە؟.

هەواڵ

ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ: کۆتایی بە پێشێلکاری بهێنن

ڕێکخراوی ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ رایگه‌یاند، دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستانی عێراق، کۆتایی بەو پێشێلکاریانە بهێنن كه‌ ئه‌نجامی ده‌ده‌ن لە بەرامبەر ئازادی ڕادەربڕین و ئازادی ڕاگەیاندن، له‌ نێویشیاندا ده‌ستگیركردنی رۆژنامه‌نوسان و لێدان و دادگاییكردنی ناداپه‌روه‌رانه‌.

ڕێکخراوی ئەمنیستی ئینتەرناشناڵ له‌ راپۆرتێكدا له‌باره‌ی  ڕەوشی ئازادییەکان لە هەرێمی کوردستان، رایگه‌یاندوه‌، "دەسەڵاتدارانی هه‌رێمی كوردستان شانازی بەوە دەکەن کە له‌ هەرێم ئازادی ڕۆژنامەوانی و ئازادی ڕادەربڕین هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ بانگه‌شه‌یه‌كی گاڵتەجاڕانەیە و هه‌ڵمه‌تی هەراسانکردن و تۆقاندن و دادگاییکردنی ڕۆژنامەنوسان ئه‌نجامده‌ده‌ن بەتایبەتی ئەوانەی کە ڕاپۆرتیان لەسەر گەندەڵی بڵاوكردوه‌ته‌وه‌".

رێكخراوه‌كه‌ ڕەخنەی لە مامەڵەکردنی دەسەڵاتداران لەگەڵ پرسە کۆمەڵایەتییەکان گرتوه‌ و هێرشی دەسەڵاتداران بۆ سەر ئازادییەکانی ڕۆژنامەگەری، کولتورێکی ترسی دروستکردوە، لە درێژەی ڕاپۆرتەکەدا هاتوه‌، "هێرشەکان هەراسانکردن و ترس و تۆقاندنی ڕۆژنامەوانان له‌خۆده‌گرێت، كه‌ کاریگەرییەکی زۆر نەرێنی و خراپیان هەبوە بۆ سەر مافەکانی ئازادی ڕۆژنامەوانی و ڕادەربڕین، چه‌ندین ڕۆژنامەنوس ناچاربون زێدی خۆیان جێبهێڵن و ڕابکەن یان خۆیان بشارنەوە، یانیش بە ناچاریی دەستبەرداری کاری ڕۆژنامەوانی ببن".

ئاماژه‌ی به‌وه‌شكردوه‌، لە ساڵی 2023دا ده‌ستگیركردنی 37 رۆژنامه‌نوس تۆمارکراوە و 27 ڕوداویش رویانداوه‌ كه‌ ڕۆژنامەنوسان ڕوبەڕوی هێرش و هەڕەشە و سوکایەتیکردن بونه‌ته‌وه‌، لەماه‌ىی سێ مانگی یەکەمی ساڵی 2014دا، دەسەڵاتدارانی هه‌رێمی كوردستان لانیکەم 10 ڕۆژنامەنوسیان لە پەیوەندی لەگەڵ کارە ڕۆژنامەگەرییەکانیان دەستبەسەر کردوە یان بانگهێشتیان کردون، هەندێکی دیكه‌ش لە ئێستاوە دوای دادگاییکردنی نادادپەروەرانە سزای زیندانیکردنیان بەسەردا سەپێنراوە.

ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لەگەڵ هەشت ڕۆژنامەنوس و کەسوکاری ڕۆژنامەنوسانی دەستبەسەرکراو و پارێزەرەکانیان قسەی کرد، هەروەها پێداچونەوەی بە بەڵگەنامەکانی دادگادا کردوه‌، کە پەیوەندییان بە چوار دۆسیەی ڕۆژنامەنوسانی دەستبەسەرکراو هەبو، کە هەمویان باسیان لە بەربەستەکانی بەردەم ئازادی ڕۆژنامەگەری له‌ هه‌رێمیه‌ كوردستان كردوه‌.